Strona Katolicka Kazka Urbańczyka

Wy również, niby żywe kamienie, jesteście budowani jako duchowa świątynia (1P 1,5)
Powrót do strony głównej
Powrót do strony katolickiej K.U.
Na dół strony

Ku liturgii godzin

Pod wpływem dyskusji nt. brewiarza, jaka się toczyła na liście Katolicy2, pomyślałem, że może warto podzielić się moją drogą do zrozumienia, czym jest liturgia godzin. Posłałem to odcinkami na listę, niektóre uwagi otrzymane w dyskusji dołączam.

1. Narastanie uprzedzeń
2. Odkrycie komplety
3. Te psalmy...
4. Powolne oswajanie
5. Obecnie
6. Jeszcze nie koniec
7. Czy to konieczne?

1. Narastanie uprzedzeń

Powrót na górę strony

Z brewiarzem zetknąłem się jeszcze jako dziecko. Widywałem, jak przy różnych okazjach czytali go znajomi księża, wykorzystując wolne okrawki czasu. Nie robiło to korzystnego wrażenia. Wyglądało, jak jakiś ciężki i niewygodny obowiązek, ale zarazem rzecz niezbyt wielkiej wartości, taka zapchaj-dziura, coś, co robi ksiądz, gdy już absolutnie nic innego do roboty nie ma.

I moja matka miała swój mały brewiarz III zakonu. Ale też nie robił on na mnie wrażenia. Po łacinie, większość to psalmy, jakieś takie płaskie i pozbawione treści. Flaki z olejem. Może było to z racji łaciny, której bardzo niewiele umiałem, bo się jeszcze jej nie uczyłem, że wysiłek włożony w zrozumienie poszczególnych wyrazów był tak duży, że nie sposób było ogarnąć sensu całości. A może byłem za smarkaty?

Zupełnie nie kojarzyłem z brewiarzem parafialnych nieszporów. Z początku pragnąłem na nie chodzić, bo to było nabożeństwo "dla dorosłych" ale po kilku razach się zniechęciłem. Częstochowskie rymy, melodie dziadów kalwaryjskich, szpetota i nuda. To ma być nabożeństwo? To ma być modlitwa?

...przy Twej prawicy Pan jest nad pany
W dzień gniewu Swego zetrze tyrany.
Sąd Swój rozciągnie po całym świecie,
I nieposłuszne narody zgniecie.
Pyszną na ziemi głowę poniży,
Która mu Jego chwały ubliży.
Z mętnej po drodze pić będzie rzeki,
Dlatego głowę wzniesie na wieki...

Ani w tym modlitwy, ani sensu. Może te starożytne żydowskie pieśni mają jakiś sens ukryty, ale całe szczęście, że nieszpory nie są obowiązkowe. Bo to brzmi jak bełkot.

I tak rosnąc w pobożności, śpiewając z upodobaniem Godzinki do NMP, nie kojarzyłem ich z brewiarzem, do którego stałem się skrajnie uprzedzony.

2. Odkrycie komplety

Powrót na górę strony

Gdy byłem na studiach pojawiły się psalmy w wersji O. Gelineau. Wiele z nich lubiłem śpiewać, ale do brewiarza miało się to nijak. To były praktycznie piosenki religijne owych czasów, nieśmiało pukające do wrót kościelnych. A pomysł użycia gitary w liturgii był wtedy niemal herezją i sypały się o to gromy większe niż dziś w sprawie komunii św. na rękę.

Lekcje religii, duszpasterstwo akademickie, wszystko to było pod wieloma względami fenomenalne, ale bez wpływu na moje uprzedzenia. Związane one były, co prawda, w dużym stopniu z niewiedzą, silnie jednak były zakorzenione w negatywnych obserwacjach.

Dopiero dni skupienia, jakie po pewnym czasie zaczęliśmy sobie organizować w opactwie benedyktyńskim w Tyńcu, w gronie absolwentów przyniosły początek zrozumienia. Istotą dni skupienia było zachowanie milczenia, oczywiście wyjąwszy nabożeństwa i pytania przy konferencji. Czas wolny na milczenie, medytacje, rozmyślania, modlitwę, nastrój opactwa. Naturalne było przyjście do kościoła na modlitwy zakonników.
I właśnie kompleta - modlitwa przed spoczynkiem - pierwsza przemówiła. Spowiedź powszechna, śpiew hymnu, melo-recytacja psalmu (nie śpiew!), modlitwy, powolne tempo, z chwilami ciszy, powstawania, przyklękania, procesyjne przejście na koniec do kaplicy Matki Boskiej i śpiew Bogurodzicy i wszystko wykonywane z głębokim przekonaniem - bez wysiłku można się było poddać tej modlitwie i przez złączenie się z nią odczuć jej sens, jej wewnętrzną logikę.

Niewiele tekstów liczy kompleta. Bez trudu mogłem je sobie spisać i zacząć ją praktykować w domu.
Po komplecie przyszło odkrycie matutinum - dawnej jutrzni, przekształconej w reformie w godzinę czytań.
Najcenniejsze oczywiście były czytania, nie tylko biblijne, lecz i ojców Kościoła. Hymny i psalmy stanowiły jakby modlitewne przygotowanie, pomoc w otwarciu się na słuchanie i rozważanie Słowa Bożego. Tu chwile ciszy były bardzo długie, jak również samo nabożeństwo. Na szczęście matutinum było antycypowane, odmawiane nocą, ale jeszcze przed kompletą poprzedzającego dnia. Więc można było je przeżywać bez konieczności walki z atakami senności.

Mogłoby się wydawać, że teraz odkryję resztę brewiarza. Ale nie. Przyszedłem parę razy na Laudes, ale to już nie było to. Zbyt wiele psalmów i jakoś inaczej. Nie umiałem dostroić się. I nadeszła reforma brewiarza.

3. Te psalmy...

Powrót na górę strony

Obecność psalmów w brewiarzu była jedną z wielu przeszkód w jego akceptacji. Są psalmy piękne, ale niektóre mogą obrzydzenie budzić.

...Aby twoja stopa brodziła we krwi
aby języki twych psów miały z wrogów kąsek...
... ścigałem mych wrogów póki nie zginęli...
...rozdeptałem ich jak błoto uliczne...

Ale nawet wiele pięknych fragmentów psalmów:

...Sprawiedliwy zakwitnie jak palma
rozrośnie się jak cedr na Libanie...

Piękne, ale jak uznać to za modlitwę?

Wnet po reformie brewiarza Brandstaedter wydał swój przekład psalmów w układzie liturgii godzin. Niestety, przekład ów znakomicie się nadaje do estradowej recytacji, ale nie do modlitwy. Znajomy duszpasterz próbował "oswoić" grupę studentów z brewiarzem, posługując się właśnie owym przekładem, co efekt dało fatalny. Nie nadawało się to ani do śpiewu wspólnego, ani do melodycznej recytacji.
Ale przy okazji owego wydania psalmów. Po raz pierwszy dowiedziałem się, że nie weszła całość psalmów do nowego brewiarza, wycięto parę psalmów i fragmenty kilku innych jako zbyt drastyczne.

W autobiografii Mertona wyczytałem wiele pochwały brewiarza. Pomyślałem, że warto by, choćby na próbę, zacząć go odmawiać. Ale, jak na złość, dostępne były praktycznie jedynie owe psalmy, z którymi trudno mi się było pogodzić, może jeszcze hymny brewiarzowe, zaś zmienne modlitwy były nieosiągalne. Chyba, że stary brewiarz po łacinie, też zresztą w wersji niepełnej.

W Taizé trwały przygotowania do Soboru Młodzieży. Nadarzyła się sposobność wzięcia w tym udziału. I oficjum taizé'owskie, na brewiarzu wzorowane, dużo mi pomogło. Były w nim, jako wariant do wyboru, modlitwy z rzymskiego brewiarza, były też i psalmy w dość luźnym, specyficznym przekładzie na francuski. A wycięto nieco więcej fragmentów niż w nowym brewiarzu rzymskim. I w każdym oficjum śpiewano jedynie po jednym psalmie. Uczestnicząc w modlitwach Wspólnoty z licznym tłumem młodzieży, nauczyłem się modlitwy porannej i wieczornej, zbliżonych do nowej jutrzni i nowych nieszporów. Tu właśnie zrozumiałem rolę psalmów, jako modlitwy pochwalnej, wprowadzającej do słuchania i rozważania Słowa Bożego. W Taizé podobnie, jak w Tyńcu, było sporo ciszy, skupienia, modlitwy trwały koło pół godziny. A co dziwniejsze, w języku francuskim wszystkie te modlitwy nabierały sensu. Zrozumiałem, że kulawy polski przekład, nadużywający wyświechtanych, sloganowych formułek był jedną z przyczyn moich trudności. Podobnie zresztą wyświechtana była łacina.

Z modlitewnika Taizowskiego zrobiłem, na własny użytek, własny przekład sporej części modlitw brewiarzowych. Postanowiłem też, za ich przykładem, ograniczyć się na razie do jednego psalmu w każdej z modlitw. Mając dziennie 10 psalmowych odcinków w liturgii godzin, wybrałem po jednym do rannej i wieczornej modlitwy, taki który dla mnie był najmniej trudny. Zestawiłem sobie koło dziesięciu różnych przekładów psalmów i na tej podstawie skompilowałem znowu własny. Wiele kosztowało mnie to czasu i wysiłku, ale byłem jeszcze nieżonaty, miałem czas. A modlitwę moją pchnęło daleko do przodu.

4. Powolne oswajanie

Powrót na górę strony

Stopniowo rozszerzyłem modlitwę dołączając więcej psalmów z brewiarza. Gdy przekład psalmu mię drażnił, zastępowałem go własnym, gdy coś mnie raziło, lub nie nadawało się do modlitwy - opuszczałem to. W ten sposób mogłem "niemal całą" liturgię godzin mieć. Udało mi się niebawem nabyć skrót brewiarza, bez czytań. Była w nim, co prawda, podana lista czytań, ale była też jako alternatywa zachęta do czytania całej Biblii, rozdział za rozdziałem. Zdecydowałem się na ten wariant. Rano Stary Testament, wieczór Nowy (to znowu była moja innowacja). Jako drugie ranne czytanie próbowałem wziąć teksty Soboru, jak to doradzano, ale nie nadają się one do takiego czytania. Więc czytałem co podleci ze starożytnych tekstów kościelnych. Z tych tekstów starożytnych niewiele mi zostało. Za to Stary Testament parokrotnie przeczytałem od deski do deski. Już to co prawda raz zrobiłem, mając siedem lat, ale z przekładu Jakub Wujka niezbyt wiele zrozumiałem, lub też rozumiałem opacznie. Teraz czytałem z większym zrozumieniem.

O dziwo, im dłużej się tak modliłem, tym stopniowo coraz mniej raziły mnie różne fragmenty psalmów. Stopniowo krok, po kroczku, tu i tam porzucałem swój przekład, pomijane dotąd przeze mnie fragmenty coraz mniej mi przeszkadzały, tak więc zacząłem je przywracać.
Zacząłem akceptować coraz więcej. Zachwyt psalmisty nad światem jakoś stał się i moją modlitwą. Doszczętne zwycięstwa nad wrogami - jako typ zwycięstwa duchowego nad złymi żądzami i pokusami. W zasadzie czytałem o tym i wiedziałem o tym od dawna. Ale inna rzecz wiedzieć, a inna rzecz umieć się tym posłużyć jako modlitwą. W moim wypadku to oswojenie wymagało to koło 10 lat!

5. Obecnie.

Powrót na górę strony

Od jedenastu lat już nie odczuwam większych przeszkód by modlić się liturgią godzin. Nie znaczy to, że rozwiązałem wszystkie problemy.

Podstawową sprawą jest czas.
Odkąd mam syna, przybyły nowe obowiązki domowe i już nie tak łatwo modlić się o każdej porze. W praktyce czas mam rano, po przebudzeniu, no i wieczór przed snem. I zawsze czasu mam zbyt mało. Gdy dawniej rano odmawiałem "jutrznię" starałem się, by zajęło mi to pół godziny. Kiedyś, rano u Franciszkanów, słyszałem jutrznię zakonną, która mieściła się w 10 minutach i niemal mnie to zgorszyło, jak można tak "pędzić". A teraz co ze mną? Czy jest inaczej?
Odmawiam godzinę czytań i jutrznię razem i mieszczę się w 40 minutach. A bywa, że zaśpię - i wtedy też mam do wyboru: pędzić z modlitwą lub zrezygnować z części. Jeśli odłożę część na potem, prawie nigdy nie mam możliwości skupienia. Więc zwykle pędzę. I załatwiam w 20 minut. Ale też bywa, że wcześniej się zbudzę i mam godzinę, lub półtorej. I jakoś tak się dziwnie dzieje, że gdzieś ten czas w modlitwie mi zginie i nagle głos żony przywołuje mnie do rzeczywistości:
"-Czy zdajesz sobie sprawę która już godzina?!"

Wieczorem często bywam śpiący lub zmęczony i raz po raz przysypiam podczas modlitwy, choć wcale jeszcze nie ma późnej nocy. Tym się specjalnie nie przejmuję, gdy się ocknę podejmuję modlitwę, gdzie pamiętam.
Ale bywa i odwrotnie. Jestem czymś poruszony i nie mogę się skupić. Czy chcę, czy nie chcę, mogę myśleć tylko o tej jednej sprawie. Jak mogę staram się dać ponieść słowom i rytmowi modlitwy, ale niebawem łapię się, że znowu myśli mi uciekły.

Po każdym takim rozproszeniu staram się problem Bogu oddać i włączyć go do modlitwy. Ciężko to idzie i mozolnie. Czasem w tym mniej modlitwy, więcej wzburzenia i uspakajania się. Bo z natury jestem pasjonat i awanturnik. Są sprawy, które nie dają mi spokoju parę dni.

Ale właśnie takie sprawy zwykle kończą się pomyślnie. Jak by Bóg właśnie takiej modlitwy-irytacji wysłuchiwał.

Tu skomentowano:
- Po tym co napisałeś widzę jak kiepski jestem w modlitwie, Twój poziom zaawansowania wygląda imponująco. Moja modlitwa w ciągu dnia to raczej krótki czas - pół godziny to moje marzenie, ale ten brak mobilizacji :(

Ja:
- Nie zawstydzaj mnie. Wcale nie jest aż tak dobrze. Nieraz czytam w "budującej literaturze", jak to ktoś, kto na nic nie miał czasu i mu go na wszystko brakowało, zaczął więcej czasu przeznaczać na modlitwę i nagle ten pozostały czas, którego miał teraz mniej, zaczął mu wystarczać na wszystkie potrzebne sprawy.
Otóż nic takiego u mnie nie następuje. Brakuje mi czasu bardziej, niż wtedy, gdy modliłem się dużo mniej.
I nic nie pomaga, że niewiele patrzę w TV. (bywają dni, że w ogóle nie patrzę).
A poza tym mimo tej modlitwy, mam wrażenie, ze nie jestem nic bliżej świętości, niż dawno temu. Ze to po prostu opanowanie pewnej umiejętności...
Ale też może jest to sprawa wieku i utraty pewnych sprawności z wiekiem.

6. Jeszcze nie koniec

Powrót na górę strony

Muszę szczególną uwagę zwracać, by się psalmów nie uczyć na pamięć. Nie zawsze się to da, mimo woli gdzieś się wbijają w pamięć. Przez to zaczynają się stawać oklepane i wyświechtane. Zaczynam się nimi nie modlić a odklepywać je, jak zdrowaśki.

Tu skomentowano:
- Dlaczego nie uczyć się psalmów na pamięć? Mam odmienne doświadczenia!

Ja:
- Pewnie dlatego, że modlę się sam. Nikt nie kontroluje mi rytmu. Mogę się rozpędzić i z pamięci odklepywać
psalm i równocześnie słuchać odgłosów zza okna i się zastanawiać, co dzieje się na ulicy, czytać okładki książek na półce i myśleć, czy nie brakuje tam jakiejś, którą komuś pożyczyłem ale zapomniałem itd. Trudno się skupić na słowach psalmu.
Jeśli się go nie umie na pamięć, jest dużo łatwiej, bo musi się wzrok kierować w tekst i czytać, jakby na nowo. Mniej możliwości do rozproszenia.
Zupełnie co innego jest, gdy się modlić w kaplicy z innymi modlącymi się.

Cd. komentarza:
- Psalmami modlę się już 10 lat (jutrznia, nieszpory, godzina czytań itd.) i naprawdę wchodzą do głowy (czytaj: nieświadomie uczę się ich na pamięć, albo tylko fragmentów). Psalmy to również SLOWO BOZE. W ciągu dnia , w rożnych porach i wydarzeniach wracają do mnie te fragmenty psalmów. Czasem łatwiej wyrazić siebie, swoje uczucia w słowach psalmów niż własnym językiem - chodzi mi o modlitwę.
Moja modlitwa psalmami miała kilka etapów :-)
1 zachwyt - wiele radości dawała mi wspólna z siostrami modlitwa psalmami
2 znudzenie, uciekanie myślami, nieobecność
3 "czucie" psalmów - czasem czytam i jeden fragment utkwi gdzieś z tyłu głowy i chodzi za człowiekiem podczas odmawiania reszty (a reszta czytań czasem uzupełnia treść fragmentu) albo chodzi za człowiekiem cały dzień lub kilka dni... Czasem czytam psalm i modlę się za kogoś. Z czasem odkrywam coraz większą mądrość psalmów.

Ja:
- Wszystko jak najbardziej słuszne. Ale dla mnie 1 - nieosiągalne, 2 i 3 przeplatają się.

Cd. komentarza:
- Nie obawiałabym się uczenia na pamięć - to Słowo Boże wsiąka w człowieka.
Ja:
- Wsiąka tak czy owak, czy na pamięć się umie, czy nie.

Tak czy owak, psalmy to wprowadzenie się w modlitwę. Najważniejsze są czytania. Słowo Boże jak miecz obosieczny. Nawet to krótkie, w godziny dzienne, jedno zdanie - a przypomina coś tak istotnego.
Najbardziej jednak cenię długie czytania ranne. Także te patrystyczne i hagiograficzne. One potrafią poruszyć, czasem oderwać myśli od natrętnych codziennych spraw. Chciałoby się je zapamiętać i głośno wykrzykiwać - tak czasem celnie i trafnie pasują do tego co się obserwuje co dzień wokół siebie.
Przecież księża i zakonnicy czytają je jak ja. Czy te słowa ich nie ruszają? nie przemieniają? Jak to się dzieje, że wciąż są tacy jacy są?

A ja?
Czy mnie te słowa przemieniają? Czy po mnie znać cokolwiek? Czy też tkwiąc w duszy nie mogą się przebić na powierzchnię przez napór spraw codziennych?

Tu skomentowano:
-"Nie sądźcie...." Zakonnicy i zakonnice są LUDZMI i podlegają takim samym prawom jak reszta śmiertelników...

Ja:
- Ale zwykły śmiertelnik nie czyta tych słów. Nieraz w ogóle nie wie, że zostały napisane. Poza tym ja nie sadze, ani nie oceniam. Ja po prostu dziwię się. Czasem mi trudno zrozumieć.

A modlitwy wstawiennicze czy błagalne. Też wymagają uwagi. Obecny przekład odsłonił wiele z ich piękna. Nie ma tam nic, co by raziło. Ale po latach i one powszednieją. I łapię się na bezmyślnym odklepywaniu ich. Trochę pomaga dołączanie własnych intencji, bo wyhamowuje. A czasem bywa jeszcze tak, że w trakcie modlitwy stwierdzam, że już sobie recytuję Magnificat, a zupełnie nie pamiętam modlitwy wcześniejszej. Że ostatnie 15 minut to w pamięci czarna dziura. Nie wracam ani nie powtarzam modlitwy w tym przypadku.

Bywa też, że nagle uświadamiam sobie, że to co odmawiam, to nie jest właściwy tekst psalmu. Jakby przed oczami zjawiał mi się inny tekst, różniący się początkowo niewiele, potem coraz bardziej. Wtedy powtarzam psalm.

Tu skomentowano:
- O co chodzi w Liturgii Godzin? O formę czy o modlitwę? Chciałabym być dobrze zrozumiana - to ważne co i kiedy się odmawia - ale jeśli pomylimy jeden psalm to np. jutrznia nie jest ważna? Jeśli ksiądz na mszy pomyli czytania - to msza nie jest ważna i należy iść na inna? A jeśli podejść do tego inaczej? - że to Bóg chce mi dziś zwrócić uwagę na inne czytanie, inne Swoje słowo?

Ja:
- Oczywiście, że nie chodzi o formę. W ogóle nie mam legalistycznego podejścia. Jestem świeckim i nie mam przecież żadnego obowiązku odmawiania Liturgii godzin. I wcale nie wykluczam, że to Bóg mnie "przełącza" na jakieś inne modlitwy. Ale w którymś momencie się to kończy. I co? Trzeba powrócić do Liturgii godzin. W które miejsce? Wracam do początku psalmu, na którym odjechałem.
Zdawało mi się to jasne i oczywiste.

Ale nieraz żałuję, że nie potrafię zapamiętać, słów, które się mi pojawiły. Bywają piękne. A może tylko tak mi się zdaje? A może po prostu jest to zapadanie w półsen, z racji zmęczenia?

Tu skomentowano:
:) Raczej wątpię. To raczej wydaje się być modlitwa, która nie jest werbalna. Taka która już nie ma podstaw w rozumie. Taka która płynie prosto z serca - i do serca ( czy serc).

Ja: Czasem może tak jest, ale czasem z pewnością nie.

7. Czy to konieczne?

Powrót na górę strony

Tyle lat trwało, nim jako tako się oswoiłem z modlitwą liturgii godzin. Czy to było konieczne? Czy nie można było prędzej?
Trochę winne czasy mej młodości. Nieudolne, stare przekłady, służące objaśnieniu, a nie modlitwie, bo modlić się należało łaciną. Styl nieszporów parafialnych, zupełnie nie przystający do moich potrzeb modlitewnych. I jak to bywa często w latach młodości - niedocenianie tego, co pod ręką, w tym przypadku lekceważenie wielkiej duchowości mojej matki. Wszystko to stało mi na drodze.
Z pewnością, gdybym był 20 lat młodszy, wszystko przyszłoby mi łatwiej, bo już czasy i warunki się zmieniły.

Problemem też dla mnie był brak kierownictwa duchowego ze strony księży. Brak kogoś, kogo bym się mógł szczerze poradzić. Dziwne to ostatnie. Tylu wspaniałych kapłanów miałem pod ręką. I co z tego. Najczęściej ograniczali się do zachwytów nad moją pobożnością, moje trudności zdawały się jakby ich nie interesować. Czy zresztą w tych czasach mogli mi coś doradzić?
Zapewne wiele bym zyskał, gdybym jakoś więcej rozmawiał o tym z benedyktynami tynieckimi. Ale i oni czasu mieli mało, a tematów do rozmów było tak wiele i o tyle ważniejszych, że jakoś mi było wstyd zawracać im głowę jakimiś takimi moimi bzdurami. Spowiednicy - nie miałem do nich szczęścia pod tym względem, ich rady były raczej kulą w płot. Skazany byłem na to, by sam się ze sobą zmagać.
Ale ma to i tę dobrą stronę, że to, co mi nie przyszło łatwo, a z wielkim trudem, jest mi tym cenniejsze.

Wciąż jeszcze mi brak melodii, zwłaszcza do antyfon i responsoriów, do niektórych hymnów. Chętnie bym sobie to nucił, śpiewał, choćby w myślach. ("Kto śpiewa - podwójnie się modli"). Ale brak mi energii, by melodie ściągnąć. Jakaś psychastenia?

I szkoda mi, że "godziny" odprawiam sam. Że próby wspólnej modlitwy z żoną nie wyszły, jej ten typ modlitwy nie odpowiada - ma swoje problemy, zupełnie inne niż moje. Nie próbuję syna wciągać, bo w jego wieku nie zniósł by takiego ładunku pobożności. Czasem tylko modlę się głośno w jego obecności. I jeśli śpi przy mnie, po ostatniej modlitwie zawsze mu udzielam błogosławieństwa. Kładę rękę na głowie odmawiając modlitwę, potem robię mu na czole znak krzyża.
Próbowałem odmawiać z Radiem Maryja. Nic z tego. Pomijając nieodpowiednią porę, tempo i rytm modlitwy nie takie. Tratatata tatata... Jak kołowrotek, sprzyja mechanicznemu odklepywaniu i rozproszeniom. Brak mi chwil ciszy, czy przerw na rozmyślanie. Po paru tygodniach dałem za wygraną.

Piszę o tym wszystkim, bo może komuś się to przyda.
Tyle razy słyszę, jak się ludzie zżymają, że ksiądz, zamiast 40 minut ględzić o tym, że trzeba się modlić, lepiej by opowiedział jak sam się modli, co mu to daje, i jakie miał problemy czy trudności. Podzielam te opinie.
I pewnie dlatego, gdy zaczęła się dyskusja o brewiarzu, pomyślałem: Dlaczego ja sam nie miałbym podzielić się moimi doświadczeniami? Czy mam prawo wysuwać pretensje wobec księży, jeśli sam się na coś nie umiem zdobyć?
Nie przychodzi mi łatwo pisanie tego, ale najgłówniejsze sprawy chyba poruszyłem. Mam nadzieję, że zrozumiale. Mógłbym pewnie napisać jeszcze wiele odcinków, bo tematu wcale nie wyczerpałem, ale może lepiej będzie, gdy już zakończę.

(luty-kwiecień 1999)

Powrót do strony katolickiej
Powrót do strony głównej
Powrót na górę strony